سیدسرای املش، روستایی فصلی با معماری سنتی

روستای سیدسرا یکی از روستاهای شهرستان املش و دارای بافت معماری سنتی بوده و یک روستای فصلی است که ساکنان آن در فصل تابستان در این منطقه سکونت دارند.

میراث‌آریا: روستای سیدسرا در دهستان سمام بخش رانکوه از شهرستان املش قرار دارد. این روستا که دارای بافت معماری سنتی است، مربوط به دوران‌های تاریخی پس از اسلام است، در این نوشتار به معرفی روستای ییلاقی سیدسرا املش و امامزاده معروف آن می­‌پردازیم که حاصل بازدید میدانی است و با استفاده از منابع مکتوب موجود به رشته تحریر درآمده است.

 موقعیت مکانی روستا سیدسرا

روستای سیدسرا در فاصله ۸۸ کیلومتری شهر املش از جاده رحیم­ آباد و ۱۰۰ کیلومتری شهر املش از جاده دیلمان قرار دارد. مسیر دسترسی اصلی به این روستا که بیشتر متداول است از جاده بلوردکان است که پس از عبور از هلودشت، خصیب دشت در مسیر جاده روستای شیرچاک قرار گرفته و پس از پشت سر گذاشتن روستاهای بهارکش و شیرچاک به این روستای تابستان­نشین می‌رسد. سیدسرا در منطقه کوهستانی بخش رانکوه و در ارتفاع ۲۲۰۰ متری سطح دریاهای آزاد قرار دارد. ۲ روستای شیرچاک و نیاول از روستاهای مهم و همجوار سیدسرا به شمار می‌­آیند. این روستا در زمستان پوشیده از برف و در بهار و تابستان معتدل است.

این روستا یک روستای فصلی است و ساکنین آن در فصل تابستان در این منطقه سکونت دارند. بطورکلی مردم این روستا را باید گالش دانست زیرا مردمان دامداری هستند که طی سال برای تامین علوفه دام‌­های خویش در واحدهای جغرافیایی مناطق کوهستانی مرتفع یا ییلاق(مرتع)، قشلاق(جلگه) و میان­بند(جنگل) در رفت و آمد و زندگی هستند. به این ترتیب گالش­‌های این روستا مانند سایر گالش‌­های شرق گیلان کوچ­نشینانی با کوچ عمودی(ارتفاعی) هستند.

ییلاق این مردم روستای سیدسرا و قشلاق آن­ها در حوضه­ آبریز بلوردکان شلمانرود روستاهای سنگ­تاش، سرلیل و فی ­آب و در حوضه­ آبریز بارکیلی رود روستای لطف­علی گوابر است. زنان گالش در این روستا نقش اصلی را در تولید کالاها و مواد غذایی و فرآورده­‌های دامی دارند. آن­ها مانند زنان عشایر مهم­ترین نقش را در رشد و توسعه اقتصاد خانواده ایفا می­‌کنند.

با تمامی تغییر و تحولاتی که در فرهنگ‌­های بومی رخ داده هنوز می‌­توان رگه­‌هایی از فرهنگ و آداب و رسوم گذشته را در میان گالش‌های این منطقه دید که از آن جمله می‌­توان به استفاده از دانش بومی در زندگی روزمره، صحبت به زبان بومی، حفظ دامداری سنتی، استفاده از تقویم و گاه­شماری محلی، جشن‌­ها و مراس مذهبی اشاره کرد.    

سیدسرای املش، روستایی فصلی با معماری سنتی

تیپولوژی مسکن در روستا سیدسرا

روستای سیدسرا دارای بافت معماری سنتی است و خانه­‌ها در فاصله اندکی از یکدیگر قرار دارند. مصالح اصلی که در ساخت این خانه‌­ها استفاده شده سنگ، چوب، ملات گل و حلب بوده و در و پنجره­‌ها همگی چوبی است و در برخی از خانه‌­ها از حلب علاوه بر پوشش بام به عنوان یک لایه محافظتی در مقابل برف و سرما فصل زمستان به جداره­‌های خارجی خانه‌­ها کوبیده شده است. آنچه مشخص است در گذشته سقف خانه‌­ها لت­‌پوش و شیروانی بوده که امروزه از حلب به جای لت برای پایداری بیشتر و احتیاج کمتر به مرمت سالیانه استفاده شده است. تکنیک ساخت خانه‌­ها به صورت پی سنگی با دیوار­های زگالی است که مانند آن­ها در ناتشکوه و چاک­دشت مشاهده می­‌شود. آنچه مشخص است در این روستا نیز مانند سایر مناطق استفاده از مصالح بوم ­آورد مهم­ترین اولویت ساخت بوده و در ساخت ­آن­ها بعد از پی، ستون‌­های چوبی روی نال خانه برپا شده و بین ستون­‌های چوبی را با چوب‌­های نازک­تری به صورت مورب میخ می‌­کنند و بین چوب­‌ها را با گل پر می‌­کنند. خانه‌­ها معمولا به دلیل مه ­گرفتگی و دمای پایین هوا در شب­‌های تابستان روزنه‌­های اندک و کوچک دارند تا گرم کردن محیط خانه با صرف انرژی کمتر، زودتر میسر شود.

سیدسرای املش، روستایی فصلی با معماری سنتی سیدسرای املش، روستایی فصلی با معماری سنتی سیدسرای املش، روستایی فصلی با معماری سنتی

سیدسرای املش، روستایی فصلی با معماری سنتی

سیدسرای املش، روستایی فصلی با معماری سنتی

سیدسرای املش، روستایی فصلی با معماری سنتی

امامزاده روستا سیدسرا

در فاصله ۵۰۰ متری از مرکز روستا ۲ امامزاده بر فراز کوهی بلند در کنار هم دیده می‌­شوند که درختان مجاور آن­ها زیبایی محیط را مضاعف کرده‌اند. این امامزادگان در ارتفاع ۲۲۴۳ متری سطح دریاهای آزاد و در مختصات جغرافیایی ۳۶ درجه شمالی و ۴۹ درجه شرقی جای دارند. منوچهر ستوده در مورد بقاع کوهستانی شرق گیلان این­­ چنین می‌گوید: «در نقاط کوهستانی، کوهی عظیم یا قله‌ای بلند و نوک تیز نظر ساکنان را به خود کشیده و محل متبرک برای ایشان شده است. بر بالای این قلل معمولا بنایی می‌سازند و نام امام‌زاده بر آن می‌گذارند و نذور خود را بدان‌جا می‌برند. گالشان که از قشلاق به ییلاق می‌روند، یک روز گاوان یا گوسفندان خود را به این امام‌زاده‌ها می‌بخشند، تا در طول تابستان گله‌های‌شان گرفتار ناخوشی‌های گوناگون نشود.‌ در سراسر تابستان نیز چند سر از این جانداران را به امام‌زاده می‌آورند و قربانی می‌کنند و گوشت آن‌ها را به زائران یا متولی می‌دهند». یا در جایی دیگر می‌افزاید: «ظاهراً کوه‌های بلند، همچون درختان عظیم در نظر کوه‌نشینان مقام و مرتبتی دارند و برای تعظیم و تکریم، این بناها را بر بالای آنها می‌سازند». از جمله بقاع کوهستانی البرز در شرق گیلان می­‌توان به دعاکوه، امامزاده ابراهیم تورار، امام‌زادگان فیروزکوه و سیدسرا اشاره کرد.

رابینو در کتاب ولایات دارالمرز ایران(گیلان)، از امامزاده سیدسرا تنها به ذکر منطقه‌­ای است گالش‌­نشین بسنده کرده و منوچهر ستوده در کتاب آستارا تا استراباد از این بنا این چنین می­‌گوید: «این بقعه چوبین و لت­پوش، بر بالای رشته کوهی است که مسلط بر جلگه گیلان است. از بالای این کوه، اگر هوا مه ­آلود نباشد، یکی از زیباترین مناظر گیلان را می‌­توان دید. می­‌گویند در این بقعه‌­های چوبین پنج تن از این سادات به خاک سپرده شده‌­اند که سه تن از ایشان مرد و دو تن زن هستند. اطراف بناها، چند اصله درختان کهنسال است. این بقعه مانند بقعه‌های تورار و گرده ­کول و فیروزکوه جزء بقاعی است که بر بالاترین قله کوه ساخته‌­اند.»

سیدسرای املش، روستایی فصلی با معماری سنتی

این امامزادگان ۲ بنای مجزا از هم هستند و در ساخت آن­ها از مصالح بوم ­آورد استفاده شده است. با توجه به تفاوت­‌های ساختاری این دو بنا هر یک را به صورت مجزا بررسی می‌­کنیم. در بقعه بزرگتر که در جداره داخلی بنا نام­‌های آقا سید حسین و آقا سید حسن نوشته شده بیشتر از سنگ با ملات گل در ساخت بنا استفاده شده است؛ آنچه از شواهد مشخص است پی بنا به صورت سنگی بوده و دیوارهای آن با سنگ و ملات گل تا زیر بام اجرا شده‌­اند. بعد از چیدن چند رج سنگ قلوه کوهی از چوب برای استحکام بیشتر دیوار به شکل کلاف افقی در سه سطح استفاده شده است.

دیواره خارجی بنا با کاهگل اندود شده که امروزه نیاز به مرمت دارد. با بررسی محیط اطراف می‌­توان دریافت که در اطراف بنا یک ایوان به شکل غلام گردش در گذشته وجود داشته که عرض آن به اندازه دامنه بام بوده و با ستون­‌های چوبی افراشته شده بود که امروزه به جای آن ستون­‌های چوبی از قوطی­های فلزی استفاده شده است.

بام بنا در حال حاضر به شکل شیب‌دار با چوب و حلب اجرا شده؛ اما فرم کلی آن کاملا مشخص نیست که چگونه بوده است؛ زیرا در بخش انتهایی دیوار خارجی بنا بعد از آخرین کلاف چوبی چند رج آجر مشاهده می­‌کنیم و از داخل بنا در چهار گوشه این بنای مربع شکل، چهار چوب به شکل مورب قرار گرفته که شباهتی به کوهه از بیرون دارد و شاید نشانی از گوشه‌­سازی و تبدیل پلان مربع به هشت ضلعی باشد.

در وسط بنا نیز یک تیر چوبی بزرگ قرار دارد و در بالای آن سوراخی شبیه به هورنو است که با تخته­‌های چوبی پوشیده شده است. با توجه به وضع موجود، برای شناخت دقیق پوشش بنا باید از فضای داخل بام بازدید شود. در ورودی بقعه یک در کوچک چوبی است که ظرافت زیبایی دارد و دو ضریح چوبی در فضای داخلی بنا قرار دارند که یکی در ابعاد بزرگتر در وسط با گره‌­چینی بسیار زیبا و پرکار، و دیگری با اندازه کوچکتر در مجاور دیوار قرار دارد که میزان تخریب آن زیاد است.

سیدسرای املش، روستایی فصلی با معماری سنتی

بقعه دیگر که در مجاورت این بنا قرار دارد بر روی دیوار خارجی آن نام سید جلیل­ القدر آقا سید محمد نوشته شده و یک بنای مربع شکل با سقف چهارشیب است. تکنیک ساخت آن به شکل خانه‌­های دارورجن است که دیواره­ها با تنه درختان که بر روی هم قرار دارند به شکل یک مربع بالا آمده­ و میان آن­ها با ملات گل پر شده است. سقف بنا به صورت شیبدار و با پوشش حلب است که در گذشته لت­پوش بود. این بنا از سه طرف دارای ایوان است و در نمای اصلی، شش ستون با تزئینات چوبی مشاهده می‌­شود. به دلیل تعمیرات امکان بازدید از فضای داخلی میسر نبود اما آنچه مشخص بود نمای اصلی دارورجن آن با گچ اندود شده بود و دیگر سادگی گذشته را نداشت.

سیدسرای املش، روستایی فصلی با معماری سنتی

سیدسرای املش، روستایی فصلی با معماری سنتی

    

اطراف این ۲ امامزاده با سنگ­‌های قلوه کوهی به شکل خشکه‌­چین یک حصار بسیار کوتاهی شده که محدوده را مشخص می‌کند. در محدوده اطراف این امامزادگان درختان بسیار تنومند بلوط وجود دارند که به زبان گیلکی شیرمازی می­‌گویند و در فارسی همان گونه بلوط سفید هستند که تحمل زمستان‌­های بسیار سرد را دارند. به نظر این درختان باید در گذشته­‌های دور، دست کاشت بوده باشند و عرض تنه بعضی از آن­ها نزدیک به یک متر می­‌رسد.

سیدسرای املش، روستایی فصلی با معماری سنتی

سیدسرای املش، روستایی فصلی با معماری سنتیاز جمله مراسم مهم که در جوار این امامزاده‌ها برگزار می­‌شود مراسم علم واچینی است که برگزاری این مراسم در سیدسرا سابقه‌­ای دیرینه دارد و با نوحه­ خوانی و سینه زنی، پارچه‌های علم باز شده و در بقعه گذاشته می‌شود. پخش غذای نذری، بازار هفتگی، برپایی مراسم تعزیه و… از دیگر ویژگی‌های این مراسم است.

با توجه به تحولات چند دهه اخیر و تغییر در سبک زندگی مردم، روند تخیله‌ مراتع و سراهای گالشی و روستاهای کوهستانی به اوج خود رسیده است، لذا با هرچه خالی‌­تر شدن این مناطق کوهستانی شاهد از بین رفتن این میراث ملموس و ناملموس هستیم. در این شرایط، حفظ سنت‌­ها و ثبت آن­ها، تنها راه حفاظت و نگهداری از این سبک زندگی است.

انتهای پیام/

کد خبر 1403061901178
دبیر مرضیه امیری

برچسب‌ها

نظر شما

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.
captcha